“Nagusa hil da. Erlauntzaren inguruko erritua” erakusketa ikusgai Igartubeiti baserrian
Igartubeiti Baserri Museoak eta San Telmo Museoak, lankidetzan, Gordailuaren (Gipuzkoako Ondare Bildumen Zentroa) aholkularitzarekin sustatutako etnografia ondarea ikertzeko eta zabaltzeko Galbahe bekaren emaitza, “Nagusa hil da. Erlauntzaren inguruko erritua” erakusketa ikusgai izango da Igartubeiti baserrian 2026ko urtarrila amaiera arte.
Miriam Montano de Juanek eta Telmo Sánchez Ugaldek garatutako sei hilabeteko ikerketak mito eta praktika sinbolikoak orainera hurbiltzen ditu, erleen, heriotzaren eta errituen arteko harremana, eskulturak, proiekzioak eta inpresioak artikulatuz ondare etnografikoa berreraikitzen dutenak.
Ehunezko inpresioak
Sarreran, ehunezko inpresio sorta batek erritu-objektuen irudiak aurkezten ditu, hala nola argizaiola edo erlauntza.
Ehunean aurkezten dira, errituetan presente dagoen material batean. Dokumentuak baino gehiago, artxiboaren beraren izaerari buruzko gogoeta gisa funtzionatzen dute: objektuak gordetzen eta zirkulatzen dituen makina handia ez ezik, haien inguruan eraikitzen diren narrazioak ere kontrolatzen dituena.
Irudi hauek erakusten dute nola saiatu diren objektu erritualak finkatzen, sailkatzen eta objektibitate berria ematen, haien testuingurutik kanpo. Katalogatzeko keinu horretan, ihes egiten duen hori ere atxiki nahi da: erabilerak, keinuak, objektu horiei laguntzen zieten hitzak.
Hemen, argazkia pentsamendurako objektu gisa ulertzen da. Aldi berean da informazio-iturri eta gai sentikorra, arte-lan bihurtzeko gai dena. Hilabeteetako ikerketa eta bilaketaren ondoren bildutako irudi hauek ez dute soilik objektuen arrastoa erakusten: artxiboaren parte bilakatzen dira, memoria-zatiak, espazio espezitiboan berriz inskribatzean, objektuen historiari buruz ez ezik hauek berriro aktibatzen dituen begirada garaikideari buruz ere hitz egiten dutenak.
Ehunezko irudi hauek, erakusketa irekitzen dutenak, logika horretan parte hartzen dute, eta aldi berean zalantzan jartzen dute.
Eskulturak
Gaztainondoak zahartzen eta erortzen zirenean, haien enbor hutsak menditik berreskuratu eta baserrira eramaten ziren. Baina ez zen beti denboraren poderioz hustu zain egoten: askotan, baserritarrek beraiek enborra moztu eta eskuz zulatu egiten zuten, erlauntzak egiteko egokitzeko. Horrela, hutsuneak, naturala izan zein landua, bizitza ahalbidetzen zuen gune bihurtzen ziren.
Eskultura-proiektua tradizio horretatik abiatzen da lekualdatze eta berrirakurketa ariketa bat proposatzeko. Gaztainondo hilak abiapuntu hartuta, baina haien materialtasuna hormigoiarekin ordezkatuta. Aldaketa horrek ez du neutro izaterik: egurraren ahultasun organikoa mineralaren sendo bihurtzen da, iragankorra betierekotasunez ordezkatuta. Naturan dagoeneko ez dagoen forma baten material artxibo gisa geratzen da arrastoa.
Hutsaren nozioa da giltzarria. Ohiko erabileretan, hutsune horrek organismo berri baten txertaketa ahalbidetzen zuen —erleak—, babesleku produktibo bihurtuz. Eskulturaren esparruan, hutsunea mantendu egiten da, baina bere funtzioa aldatzen da: ez da gehiago habitagune, baizik eta seinale. Hutsuneak ez du gehiago erabilgarritasuna eskaintzen.
Trantsizio honetan, eskulturaren prozesua arkitekturara hurbiltzen da. Enbor hutsa lehen “eraikuntza” gisa funtzionatzen du, bizitzarentzat babes eta egitura eskaintzen zuen arkitektura herrikoia. Eskultura-proiektuak, logika hori beste material eta testuinguru batera eramanez, baldintza arkitektoniko hori esploratzen du: nola muga batek definitzen duen espazioa izan daitekeen aldi berean babes, memoria eta forma.
Deslokalizazioaren prozedura ere funtsezkoa da. Gaztainondo hutsa, menditik aterata eta baserrira eramanda, funtzioz lekuz aldatu zen jada. Proiektuak keinu hori errepikatu eta muturreraino eramaten du: forma naturalak, testuinguru basoarengandik atera eta material arrotzean erreproduzituta, espazio espezitiboan kokatzen dira. Objektuak tresna izateari uzten dio eta forma autonomo gisa eskaintzen da.
Proiekzioa
Bideoak hamar emakumeren ahotsak biltzen ditu, elkar gurutzatzean ahots bakar bihurtzen direnak. Hildakoei eta erleei zuzendutako ahozko formulak errezitatzen dituzte, mendeetan zehar dolu-errituetan transmitituak. Ez baziren ere bakarrak horiei hitz egiten, emakumeek hartzen zuten beren gain doluaren eta hileta-prozesuaren ardura, eta baita oroimen hori bizirik mantentzea ere. Hortik irekitzen da generoari, zaintzari eta transmisio kulturalari buruzko gogoeta bat.
Pieza Amezketa-ko elizan grabatu zen, oraindik argizaiolak pizten diren azken lekuan, eta bideoan agertzen diren emakume bakoitzak bere arbasoen zaintza egiten duen tokian. Ohitura asko desagertu badira ere, ahozko imajinarioan bizirik diraute: etxean argizaiola piztu eta gero elizara eramatea, etxekoaren eta sakratuaren arteko lotura sinbolizatzen duena; edo erditu ondoren teila batekin burua estaltzea, etxearen babesa kanpoan ere luzatzeko. Praktika hauek, dimentsio komunitarioan edo intimoan desberdinak izan arren, eguneroko bizitza erritualtasunez eta zaintzaz bustitzen zuten, etxearen eta elizaren artean, pribatuaren eta kolektiboaren artean, eremu tarteko bat sortuz.
Proiekzioak erakusten du nola, bizimodu tradizionalen hausturaren gainetik, keinu horiek ahozko oroimenean bizirik dirauten. Hildakoei eta erleei hitz egitea testigantza bizi gisa agertzen da, emakumeen, naturaren eta espiritualtasunaren arteko harremanaren isla. Polifoniak formulen ahultasuna erakusten du, baina baita haien iraupena ere, mitoa eta oraina konektatuz eta emakumeak hitz erritualaren erdigunean kokatuz.
Baserrian kokatuta, "Nagusia hil da. Erlauntzaren inguruko erritua" erakusketa, esperientzia bisuala baino gehiago da: iluntasunak, egurraren eta sagarraren usainak bisitaria giro batean murgiltzen dute, memoria eta mitoa zentzumen bidez aktibatzen diren tokian. Horregatik da hain garrantzitsua baserrira itzultzea, tradizio horiek sortu eta transmititu ziren muinera bertara.